เป็นถ้ำที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในประเทศไทย และใหญ่ติดอันดับ 4 ของโลก เนื้อที่ภายในถ้ำกว่า 50 ไร่ เพดานถ้ำสูงโปร่ง โดยความอัศจรรย์ภายในถ้ำแห่งนี้ปรากฏผ่านหินงอกหินย้อย ที่มีประกายระยิบระยับตระการตาดูคล้ายเกล็ดเพชรมากมาย ภายในถ้ำนั้นจัดสรรแบ่งเป็นห้องต่าง ๆ มากถึง 20 ห้อง มีสะพานไม้เป็นทางเดินตลอดถ้ำและติดตั้งไฟส่องสว่าง โดยห้องที่น่าสนใจ อาทิเช่น - ห้องภูผาเพชร ถือเป็นไฮไลท์ที่สำคัญที่สุดของถ้ำเลยทีเดียว ด้วยหินงอกหินย้อยภายในห้องนี้มีประกายเหมือนเกล็ดเพชรระยิบแวววาว เมื่อกระทบกับแสงไฟจะแลดูสวยงามวิจิตรตระการตาเกินคำบรรยาย - ห้องแสงมรกต อยู่ลึกด้านในสุดของถ้ำ โดยมีลักษณะเด่นตรงที่เพดานถ้ำบริเวณนั้น เป็นช่องปล่อง เปิดให้แสงธรรมชาติสาดลอดลงมากระทบกับหินงอกหินย้อยที่มีสีเขียว จึงทำให้ลานห้องแห่งนี้กลายเป็นสีเขียวมรกตสวยงามแปลกตา โดยแสงจะลอดผ่านปล่องเป็นลำแสงสวยงามในช่วงเดือนพฤษภาคมและมิถุนายน เวลาประมาณ 15.00 - 15.20 น. ถือเป็นไฮไลท์ที่ใคร ๆ ก็อยากมาสัมผัส - ห้องม่านเพชร มีลักษณะคล้านผ้าม่านแขวนเป็นหลืบซ้อนกัน - ห้องพญานาคมีหินงอกต่อตัวกันคล้ายงูใหญ่หรือพญานาค - ห้องปะการังมีหินงอกหินย้อยคล้ายประการังในทะเล นอกจากนี้ หากสังเกตจากประเภทของหินงอก (Stalagmite) ก็จะมีชื่อต่าง ๆ ตามรูปทรงที่พบเห็นมีมากถึง 31 แบบ ได้แก่ ดอกเห็ด ซุ้มประตู หัวแหวนเพชร สายน้ำเพชร หัวพญานาค พญานาคปรก เศียรพระ ดอกบัวคว่ำ ส่วนประเภทหินย้อย (Stalactite) ก็มีทั้งหมด 4 แบบได้แก่ แบบรูปร่างคล้ายโดม แบบแมงกระพรุน และแบบม่าน สำหรับประเภทเสาหิน (Column in Cavern) ซึ่งเป็นส่วนของหินงอกและหินย้อยมาบรรจบกันกลายเป็นรูปเสาค้ำถ่อเพดานถ้ำ ถ้ำนี้ก็มีมากถึง 14 แห่ง และประเภทเสาหินยังมีลักษณะต่าง ๆ กันโดยมีชื่อเรียกว่าเสาเพชรหรือเสาหินย้อยหรือเสาค้ำสุริยัน ส่วนบ่อขั้นบันไดนั้นก็มีลักษณะเหมือนชายน้ำตกหินปูนที่เป็นชั้น ๆ เหมือนขั้นบันได ซึ่งภายในถ้ำภูผาเพชรมี 5 แห่ง แต่ละแห่งพบในแบบที่มีรูปทรงต่างกัน อาทิเช่น แบบขั้นบันได แบบอ่าง แบบเวทีคอนเสิร์ต